Pictogenda maakt een 'normaler' leven mogelijk; publicaties en interviews

NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR LOGOPEDIE 
32
JAARGANG 90 januari 2018

De Pictogenda is een agenda voor iedereen die moeite heeft met lezen of schrijven, communiceren of onthouden. Afspraken en taken kunnen met behulp van pictogrammen in de agenda worden weergegeven. Andere gebruiksdoelen zijn bijvoorbeeld leren plannen, ontwikkelen van tijdsbesef, ondersteunen bij gespreksvoering en het maken van een levensboek.
Bij Siza, een organisatie voor mensen met een beperking, wordt de agenda door veel cliënten gebruikt. De agenda geeft een weekoverzicht met een verdeling in ochtend/middag/avond. De dagen van de week worden met 
een kleur en een pictogram  weergegeven. De agenda heeft een prettig formaat en is makkelijk in gebruik. Wat vooral opvalt:  achterin de agenda is een grote hoeveelheid pictogramstickers bijgevoegd, verdeeld in categorieën. De pictogrammen zijn door de maker zelf ontwikkeld. Het zijn niet de meest gangbare pictogrammen zoals Visitaal of PCS. Als een cliënt met een ander pictogrammensysteem werkt kunnen er losse stickervellen worden besteld waarmee zelf aangepaste stickers en foto’s kunnen worden gemaakt. Een mooie toevoeging in de agenda van 2018 is het stickervel met emoticons. In de nieuwe versie zijn de klokjes verwijderd. 
Dat oogt overzichtelijker, de bladindeling daarentegen vinden wij wat onrustig ogen, de kolommen zijn wel erg smal.
Onze ervaring is dat cliënten deze agenda met veel plezier gebruiken, meestal met ondersteuning van een begeleider. Het kan ook een mooi middel zijn om in gesprek te gaan over je dag aan de hand van de  pictogrammen. 
We hebben ook de mening van een van onze cliënten gevraagd. Romana gebruikt de agenda en vertelt: ‘Ik heb de agenda dit jaar voor het eerst en vind hem erg fi jn. Alle taken voor mijn werk op de camping worden erin gezet, en wie er werkt. Wel jammer dat er veel tekst in wordt geschreven. De stickers snap ik beter, de woorden vind ik moeilijk om te lezen. Ik ga mijn begeleiders vragen weer meer picto’s te gaan plakken. Er is ook eigenlijk te weinig ruimte om er veel bij te schrijven’. Romana bekijkt de agenda van 2018 en ziet meteen dat er dingen anders zijn. De emoticons vindt ze erg leuk, die gaat ze wel gebruiken. 
Pictogenda M. Tittse-Linsen, 2017, Uitgever Sapienta, €36.50, ISBN: 9789492711021
Agnes Linders trainer Totale Communicatie 
Miriam Peeters logopedist

 

Luuk (8 jaar, cerebrale parese) test de Pictogenda

Recensie uit BOSK Magazine, nr. 2, december 2017, www.bosk.nl 

Getest: de Pictogenda 

De Pictogenda is gemaakt voor kinderen en volwassen die baat hebben bij visuele ondersteuning van dagelijkse activiteiten. Het is meer een hulpmiddel dan een agenda. Marike Willems testte de agenda samen met haar zoon Luuk (8 jaar, CP).

Luuk had onlangs bij therapie op school zelf aangegeven dat hij graag met een kalender wilde werken, zodat hij zelf kan zien wanneer papa en mama jarig zijn. Op een vrije woensdagmiddag zijn we er even rustig voor gaan zitten.

Als eerste natuurlijk zelf zijn naam ingevuld op het eerste vel. Omdat de Pictogenda bedoeld was voor 2018, was het nu nog niet mogelijk de agenda volledig te testen, maar wat wel al kon, en wat heel leuk was, was het invullen van het weekschema. Samen de juiste picto’s kiezen voor de schooldagen, voor de dagen dat hij met de taxi naar school gaat, ingevuld wanneer papa of mama hem brengt of haalt. Maar natuurlijk ook wanneer hij zwemles heeft en tennisles! En wanneer we frietjes eten!

Het werkt heel overzichtelijk, alle picto’s staan op losse stickervellen achterin de agenda, inclusief een overzicht van wat waar staat. Naast deze (selectie van) picto’s zijn er nog veel meer picto’s online beschikbaar, die je zelf kunt printen. Ook het smiley stickervel dat erbij zit is leuk, daarmee heeft Luuk zijn leukste wekelijkse activiteiten aangegeven.

Op naar 2018, zodat we écht aan de slag kunnen hiermee, en de agenda hem helpt in het zelf meer inzichtelijk hebben ‘wat en  wanneer’. En misschien voor Luuk nog wel het meest belangrijke, zelf kunnen zien wanneer papa voor zijn werk weg moet met het vliegtuig, en dan vooral wanneer papa weer thuiskomt!

Luuk met de Pictogenda

Pictogenda geeft rust en overzicht: Lieke en Jolanda gebruiken de Pictogenda dagelijks.

 

'De Pictogenda gaat overal mee naar toe'

Aline gebruikt de Pictogenda voor haar dochter Tess; artikel in de Down en Up van 31 oktober 2017

De PGB-begeleidster van Tess (9 jaar) won twee jaar geleden een Pictogenda Kalender, die Tess in gebruik mocht nemen. Moeder Aline zag het positieve effect van de wandkalender met pictogramstickers op haar dochter en bestelde de Pictogenda het jaar erna. ‘Een eigen agenda met pictogrammen werkt supergoed voor haar. We zijn geneigd om onze kinderen te overladen met gesproken woorden, terwijl ze hierdoor overprikkeld raken.’

‘De komst van de Pictogenda wandkalender was meteen één groot feest, met al die pictogramstickers’, herinnert Aline zich. ‘Wij communiceerden al met plaatjes voor Tess begon met praten. De pictogrammen bij de Kalender sloegen dus goed aan. Hadden we eerder van het bestaan van de Pictogenda en Pictogenda Kalender geweten, dan waren we er eerder mee begonnen.’

Aline en Tess gebruiken de Pictogenda

‘Ik kom veel meer te weten’

‘Het jaar nadat we de Pictogenda wandkalender hadden gebruikt hebben we een Pictogenda besteld, een persoonlijke agenda met pictogramstickers. Deze kun je makkelijk meenemen’, vertelt Aline. ‘De Pictogenda gaat ook mee naar school. De juf tekent en schrijft erin. Tess vertelt weinig als ze uit school komt, door de Pictogenda kan ik bijvoorbeeld zien dat ze de ‘ster van de week’ is geweest en heeft mogen meehelpen met klusjes. Als ik dat benoem, reageert Tess wel. Zo kom ik veel meer te weten over wat ze op school heeft gedaan.’

‘Ik merk dat we haar met woorden al snel overladen en overprikkelen’

‘We nemen de Pictogenda mee als we een weekje weggaan en ook naar verjaardagen. Door in de Pictogenda te kijken, ziet Tess wat er gaat gebeuren en stopt ze met vragen stellen over wat we gaan doen. Woorden blijven voor haar ongrijpbaar en weinig concreet’, is de ervaring van Aline. ‘Ik merk dat we haar met woorden al snel overladen en overprikkelen. Ze wil wel graag weten wat ze gaat doen. Weet ze dat niet, dan wordt ze nerveus.’

De Pictogenda van Tess

‘Tess kan zien wanneer haar PGB-begeleidster komt’

‘Tess kan nog niet zeggen welke dag het vandaag is, maar ze weet wel dat ze iedere dinsdag gaat zwemmen. En dat ik op vrijdag altijd slaapdienst heb. Die koppeling is ze door de Pictogenda gaan leggen. Tess vindt het leuk dat ik vakantiefoto’s voor haar in de Pictogenda plak, op de witte bladen achterin, die ik dan bij de juiste data voeg. En we printen al een tijdje foto’s op blanco stickers, bijvoorbeeld van de PGB-begeleidster. Zo kan Tess zien wanneer zij komt.’

‘Door de stickers ziet ze wat ze heeft gedaan en vult ze dingen aan’

‘We gebruiken de Pictogenda ook om ’s avonds voor het slapen gaan de dag met Tess door te nemen. Ik sla de juiste bladzijde open, wijs de dag voor haar aan en de eerste sticker. Aan de stickers ziet ze wat ze heeft gedaan en vult ze ook dingen aan. Bijvoorbeeld met wie ze in de speeltuin heeft gespeeld. Op de vraag ‘Wat heb je vandaag gedaan?’ geeft ze zonder Pictogenda geen antwoord.’

Aline besluit: ‘De Pictogenda werkt supergoed voor Tess. Ik ben er heel positief over!’

Dit was een interview over de Pictogenda in Telegraaf Speciaal: leven met een handicap.

 

Interview met Martina Tittse-Linsen (auteur Pictogenda)  

Logopedist Martina Tittse-Linsen is duidelijk trots op de Pictogenda. Uiteindelijk is het haar kindje. De agenda ‘met plaatjes’ zag in 1988 het levenslicht. Martina besloot toen om voor één van haar cliënten met een verstandelijke beperking een agenda te maken, waarin ze symbolen tekende voor belangrijke gebeurtenissen. Dit idee sloeg zo aan, dat er al snel hele stapels gekopieerd moesten worden voor andere cliënten en die van haar collega’s. Pas in 1997 werd de uitgave van de agenda ondergebracht bij uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum (BSL). Vanaf de 2018-versies worden de Pictogenda en Pictogenda-Kalender door Prelum/Sapienta uitgegeven. 

Tijdsbesef van gebruikers verbetert

Na afronding van haar opleiding tot logopedist koos Martina voor de behandeling van mensen met een verstandelijke beperking. Ze begon bij instellingen van de huidige stichting “Driestroom” te Elst (Gld.). Op een dagcentrum raakte ze bijzonder betrokken bij één van haar cliënten: Jan.
Jan, een boerenzoon, was toen bijna veertig en woonde bij zijn ouders. Overdag ging hij naar een dagactiviteitencentrum. Martina zag Jan één keer per week voor communicatietherapie. “Jan was een hele leuke man. Hij had een grote familie met allerlei sociale activiteiten waarvan hij enorm genoot. Hij wilde het liefst over zijn leven praten, maar dat was in praktische zin moeilijk. Door zijn dysarthrie, een neurologische spraakstoornis, was hij namelijk slecht verstaanbaar. Hij kon bovendien niet lezen en schrijven. Het hielp hem enorm als ik zaken voor hem visualiseerde. Aan de hand van mijn tekeningen kon hij zich gebeurtenissen weer herinneren. Bovendien verstond ik beter wat hij zei, wanneer hij de zaken waarover hij vertelde ook aanwees. Dat maakte hem echt enthousiast!”
Aan de hand van Martina’s tekeningen kon Jan ook thuis iets navertellen over zijn afspraak bij haar. Hij begreep zelfs de doelstellingen van de therapie als zij die voor hem visualiseerde. Al pratende met Jan kwam Martina erachter dat hij nauwelijks besef had van tijd. Dat belemmerde hem ook in zijn communicatie en in de richting van zijn dagelijkse leven. Dit was voor haar de drijfveer om te gaan zoeken naar een middel waarmee ze tevens het aspect ‘tijd’ voor haar cliënt(en) effectief kon visualiseren.

Prototype

Het probleem liet haar niet los. Toen haar gedachten op een zondag in de kerk ‘tijdens een saaie preek’ afdwaalden naar haar werk, kwam ze op het idee om voor Jan een speciale agenda te maken waarin plaats was voor tekeningen en symbolen. Een paar dagen later ging ze samen met Jan naar de kantoorboekhandel en heeft ze hem zelf een grote agenda laten uitzoeken. Samen met een stagiaire ging ze aan de slag om er een handig instrument van te maken. Zo maakte ze symbolische tekeningen voor de dagen van de week: bijvoorbeeld een maan voor de maandag en een vogeltje dat uit een open kooitje vliegt en vrij is, voor de vrijdag. Ook werden alle feestdagen en maanden met dergelijke symbolen aangeduid. Ze zocht of ontwierp bovendien pictogrammen voor Jan’s vaste activiteiten. Al deze plaatjes werden ook op een vel gekopieerd. Zo konden zowel Jan als zijn moeder en de groepsleiding aan de slag met het inzichtelijk maken van Jan’s planning.
De agenda werkte zo goed voor Jan, dat Martina besloot er eentje helemaal zelf te maken. Ze tekende met potlood en liniaal een weekschema waarin op de juiste plekken genoeg plaats was om plaatjes te plakken of iets karakteristieks over een bepaalde gebeurtenis te tekenen. Ze kopieerde het schema zo’n 52 keer, voegde extra pagina’s toe voor persoonlijke zaken en adressen en liet er een ringbandje omdoen. Dat was het prototype van de huidige Pictogenda.

“Welke maat schoenen heb je?”

Ondertussen heeft Martina Tittse-Linsen binnen dezelfde stichting de overstap gemaakt van de volwassenenzorg naar de kinderzorg. Ook in de kinderzorg en op scholen voor speciaal onderwijs is de ‘plaatjesagenda’ niet meer weg te denken. Martina: “Het is voor kinderen niet alleen een hulpmiddel in hun dagelijkse leven, het is voor hen ook een instrument bij de communicatie met ouders en alle anderen die hen begeleiden.”
Als belangrijk voordeel noemt Martina bovendien dat het gebruik van de Pictogenda de communicatieve ontwikkeling van de gebruiker bevordert: “Er zijn bijvoorbeeld kinderen – en ook volwassenen – die wel verbaal contact willen maken, maar geen idee hebben wat er gezegd wordt of wat zij zelf willen zeggen. Ze kunnen slechts moeizaam de informatie die ze daarvoor nodig hebben in hun hersenen verwerken of oproepen. Dat zie je bijvoorbeeld bij cliënten met neurologische taalstoornissen. Eén van de personen die ik behandelde, kwam bijna altijd binnen met een van de volgende twee opmerkingen “ongeluk gezien?” of “welke maat schoenen heb je?” Wanneer de agenda goed wordt bijgehouden – niet alleen door de cliënten, maar door alle mensen in hun directe omgeving -  dan kan de gebruiker aan de hand van plaatjes makkelijker vertellen wat er daadwerkelijk is gebeurd of wat er gaat gebeuren. Zo beschikt hij dan over echte gespreksstof. Nou is het mooie dat de meeste gebruikers van de Pictogenda door deze dagelijkse oefening, na verloop van tijd, wél zelf bij de informatie in hun hersenen kunnen om zich te uiten, dus zonder gebruik van de pictogrammen. Dat is natuurlijk een geweldig resultaat!”

Breed effect

Deze vooruitgang in het vermogen tot communiceren heeft net als de toename van het tijdsbesef een positieve invloed op het hele functioneren van de gebruiker: Martina: “Door de verbeterde functies en het verkregen overzicht over de dag- en weekindelingen gaan gebruikers van de agenda vaak actiever participeren in allerlei activiteiten. Dat is een winstpunt omdat dat hun ontwikkeling altijd ten goede komt.”
De Pictogenda bevordert bovendien de zelfstandigheid en de zelfredzaamheid van de gebruiker. Deze gebruikers – of dat nou mensen met een verstandelijke beperking zijn of met een stoornis in het autistisch spectrum,  met een spraak-/taalstoornis, ernstig slechthorenden, peuters,  of ouderen met een verliezend tijdsbesef – krijgen zo meer invloed op hun eigen leven. Martina: “Naast het feit dat dit hun recht is, bloeien mensen nou eenmaal hier enorm van op. Dat heeft dan weer een gunstig effect op hun hele gestel.”

Van kopietje naar Pictogenda

Een aantal jaren ontwierp Martina elk najaar, in overleg met haar collega’s, een nieuwe plaatjesagenda die ze in een copyshop liet vermenigvuldigen. De oplage werd steeds groter. Driestroom had ondertussen met Gert Daggers een nieuwe directeur gekregen die erg enthousiast was over de mogelijkheden en effecten van de plaatjesagenda. Hij was ook bereid er financieel in te investeren. Martina: “Bij Driestroom wordt gewerkt vanuit de visie dat mensen met een beperking een zo normaal mogelijk leven moeten kunnen leiden. De cliënt wordt dan ook ondersteund in het optimaal gebruik (te leren) maken van zijn of haar mogelijkheden. Gert Daggers zag in de agenda een perfect hulpmiddel bij het realiseren van deze visie binnen Driestroom. Hij zag in de agenda bovendien een instrument om de visie van Driestroom naar buiten te dragen. Hij wilde de agenda daarom extern gaan verspreiden. Dat vroeg natuurlijk wel om een meer professionele opzet.”
Er werd een vormgever bijgehaald. Gezamenlijk werd er gewerkt aan het verbeteren van de inhoud en de vorm. Zo werden er pictogrammen toegevoegd en verbeterd. Het verloop van de dag werd met speciale pictogrammen inzichtelijk gemaakt: aan het begin van elke dag een poppetje dat zich in bed uitstrekt, op de tijdstippen van lunch en avondeten een bord met bestek en aan het einde van de dag, ten slotte, een poppetje dat weer in bed ligt. Achter in de agenda werden alle pictogrammen bovendien op stickervellen bijgevoegd. De agenda kreeg toen ook zijn uiteindelijke naam: Pictogenda.
Eind 1995 kwamen er 750 exemplaren van de drukpers die allemaal in korte tijd werden afgenomen door Nederlandse en Vlaamse belangstellenden. Het succes van de Pictogenda werd te groot voor de logistieke capaciteit van Driestroom. Daggers klopte daarom aan bij een professionele uitgever. Uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum was meteen geïnteresseerd. Tot de 2018-exemplaren werden de Pictogenda-producten door BSL uitgegeven.  Pictogenda kent nu een oplage van meer dan 10.000 agenda’s en 2.000 kalenders, vanaf 2018 door Prelum/Sapienta uitgegeven en verspreid over Nederland en Nederlandstalig België. De Pictogenda en Pictogenda-Kalender zijn nu ook verkrijgbaar in Duits- en Franstalige landen. Driestroom is medeauteur van de Pictogenda en werkt samen  met Martina in het bekend maken en verder ontwikkelen ervan.

Gebruikerswensen vervuld

Het geeft Martina veel voldoening dat duizenden mensen baat hebben bij haar idee. Ze is bovendien erg blij over de verbeteringen die de afgelopen jaren zijn doorgevoerd om de Pictogenda nog uitgebreider, gebruiksvriendelijker en mooier te maken. Martina: “Mensen vroegen ons voortdurend of ze extra stickers konden bijbestellen. Daarom zijn de bedrukte stickervellen (zoals achter in de Pictogenda) ook los te koop. Of je kunt zelf je favoriete pictogrammen afdrukken op lege stickervellen. Deze pictogrammen zijn te downloaden via  www.pictoselector.eu. De Pictogenda wordt al jaren op veler verzoek in een ringband map met een stevige kaft geleverd. Hierdoor kan de Pictogenda wel tegen een stootje en is hij gemakkelijk schoon te maken. De Pictogenda kent immers alleen maar intensieve gebruikers. Daarnaast bevat de Pictogenda een penhouder, een leeslint en opbergmogelijkheden voor losse papieren. De Pictogenda wordt niet alleen gebruikt om pictogramstickers te plakken, maar ook voor eigen foto’s, tekeningen en andere plaatjes. Zo ontstaat er een eigen dagboek. 
Jan werkt nu als kunstenaar bij Stichting Dichterbij. Hij maakt en verkoopt kunst, maar zelf zegt hij dat hij daar de hele dag tekent. En met tekeningen is het hele verhaal van de Pictogenda begonnen. "Zo is de cirkel rond.”